Σύντομο ιστορικό του Ελληνισμού του Εύξεινου Πόντου
Χρονολογικός πίνακας του Ελληνισμού του Εύξεινου Πόντου κατά την Αρχαιότητα*
Της Μαριάνας Κορομηλά – ιστορικού
“Πώς Φθάσαμε στις Αλησμόνητες Πατρίδες” – ΑΠΘ
1400-700 π.Χ.
Η εποχή της εξερεύνησης. Ποντοπόρα ταξίδια, εμπορικές επαφές, οι πρώτες πολιτιστικές ανταλλαγές. Δημιουργία μύθων. Οι πρώτοι μικροί παραθαλάσσιοι οικισμοί γύρω στο 700 π.Χ.
Ευρήματα της Μυκηναϊκής εποχής: στη Ρουμανία, στη Βουλγαρία και στην Τουρκία (εσωτερικός Πόντος).
Ευρήματα Ομηρικής και πρώιμης Αρχαϊκής εποχής: στην Ουκρανία.
700-635 π.Χ.
Ίωνες και Δωριείς εποικίζουν την Προποντίδα και δημιουργούν το λιμενικό δίκτυο που θα υποστηρίξει τις προωθημένες ευξεινοποντικές αποικίες. Με την ίδρυση του Βυζαντίου, στην είσοδο του Βοσπόρου, γύρω στο 640-630 π.Χ., ο δρόμος για τον Εύξεινο είναι πια ανοιχτός.
635-342 π.Χ.
Στα τέλη του 7ου αιώνα ιδρύονται οι μεγάλες μητροπολιτικές αποικίες: Σινώπη, Ίστρια, Ολβία, Απολλωνία, Παντικάπαιον, Φάσις. Και μέσα στα επόμενα 50 χρόνια, δεκάδες ελληνικές πόλεις, λιμανόσκαλες και εμπορικοί σταθμοί στεφανώνουν τα παράλια.
Ακολουθούν: η εκστρατεία των Περσών εναντίον των Σκυθών (το 512) και οι εκστρατείες των Περσών εναντίον των Ελλήνων. Μεγάλα τμήματα της Μικράς Ασίας βρίσκονται υπό περσική κατοχή ως τον καιρό της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία. Οι Αθηναίαοι επεκτείνουν την ηγεμονία τους στη θρακική πλευρά της Προποντίδας και πολλές ευξεινοποντικές πόλεις γίνονται μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας.
Στην Αζοφική δημιουργείται ένα αυτόνομο ελληνικό κρατίδιο, το Βασίλειο τουι Κιμμερίου Βοσπόρου (438-108 π.Χ.) με πρωτεύουσα το Παντικάπαιον, σημερινό Κερτς. Στο κράτος αυτό υπάγονται και διάφορα σκυθικά φύλα της ουκρανικής και ρωσικής στέπας.
342-335 π.Χ.
Δύο εκστρατείες του Φιλίππου Β’ στο εσωτερικό της αρχαίας Θράκης. Ο βασιλιάς Φίλιππος έφτασε ως τα βουνά του Αίμου και ίδρυσε την Φιλιππούπολη (σημερινό Πλοβντίβ, κεντρική Βουλγαρία), το 341 π.Χ. Ο γιος του Αλέξανδρος, το 335, πέρασε στον Αίμο κι έφτασε ως τον Δούναβη (σημερινά σύνορα Βουλγαρίας-Ρουμανίας). Οι λαοί της ενδοχώρας δήλωσαν υποταγή.
333-64 π.Χ.
Ο στρατός του Αλεξάνδρου πέρασε τα Δαρδανέλια (το 335), ελευθέρωσε τα μικρασιατικά παράλία της Προποντίδας και του Αιγαίου και συνέχισε προς το νότο.
Μετά το θάνατό του (το 321) οι διάδοχοί του μοίρασαν τον Ελληνιστικό κόσμο: τα εδάφη από τα θρακικά παράλια ως τον Δούναβη αποτέλεσαν τμήμα του Βασιλείου του Λυσιμάχου (ως το 281 π.Χ.). Ένα μέρος της μικρασιατικής Προποντίδας ενσωματώθηκε στο Βασίλειο του Περγάμου, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκαν ελληνιστικού τύπου Βασίλεια, όπως αυτό της Βιθυνίας κι αυτό του Πόντου.
Το Βασίλειο των Μιθριδατών του Πόντου (302-64 π.Χ.), με έδρα πρώτα την Αμάσεια, στο εσωτερικό του δυτικού Πόντου, κι αργότερα την παραθαλάσσια Σινώπη, κατόρθωσε να ενοποιήσει διοικητικά το μεγαλύτερο μέρος της Μαύρης Θάλασσας και να απειλήσει ακόμα κι αυτούς τους Ρωμαίους, οι οποίοι τελικά κυριάρχησαν με τον στόλο και τις λεγεώνες τους.
64π.Χ.-330 μ.Χ.
Στη διάρκεια της Ρωμαϊκής κυριαρχία στην περιοχή άρχισε να διαφοροποιείται η ιστορία του βόρειου ημικύκλιου (από το δέλτα του Δούναβη ως τιξς βορινές πλαγιές του Καυκάσου) από την ιστορία του νότιου ημικύκλιου (Θράκη, Μικρά Ασία, Κολχίδα).
Ο Βορράς κατακλύστηκε από εκατοντάδες χιλιάδες βαρβάρους που κατέβηκαν είτε από τα παράλια της Βαλτικής και τα μαρινά δάση της Ρωσίας, είτε ήρθαν από την κεντρική Ασία. Το ασταμάτητο αυτό πολυεθνικό ρεύμα και οι συνεχείς επιδρομές είχαν ως αποτέλεσμα την σταδιακή απομόνωση της βορινής πλευράς της Μαύρης Θάλασσας, την αργή διάλυση των Ελληνικών πόλεων, εκτός από τις πόλεις στη νότια Κριμαία, και τη δημιουργία μιας ανεξέλκτης ζώνης η οποία αποτελούσε μια μόνιμη απειλή για τις ευρωπαϊκές, αλλά και τις ασιατικές κτήσεις της Ρωμαϊκης Αυτοκρατορίας.
Αντίθετα στο Νότο επικράτησαν εντελώς διαφορετικές συνθήκες. Για να εδραιώσουν την κυριαρχία τους οι Ρωμαίοι δεν ήρθαν σε αντίθεση με τον Ελληνισμό της Θράκης και της Μικράς Ασίας (Προποντίδα, Παφλαγονία, Πόντος) αλλά υιοθέτησαν τον ελληνικό πολιτισμό και προώθησαν τον εξελληνισμό των αρχαίων λαών που είχαν ήδη έρθει σε επαφή με τους Έλληνες. Ίδρυσαν δεκάδες νέες πόλεις, ελληνικές, και με τους χερσαίους δρόμους που άνοιξαν, διευκόλυναν τις επικοινωνίες και την διείσδυση του ελληνικού πολιτισμού στο εσωτερικό πολλών περιοχών.
Στη διάρκεια αυτής της εποχής διαδόθηκε και η χριστιανική θρησκεία και μαζί της η ελληνική γλώσσα – γλώσσα των Ευαγγελίων.
Χρονολογικός πίνακας του Ελληνισμού της Μαύρης Θάλασσας στη νεότερη και σύγχρονη εποχή**
1204 μ.Χ.
Η άλωση της Πόλης από τους Φράγκους και, παράλληλα, η δημιουργία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.
1461
Η άλωση της Τραπεζούντας από τους Τούρκους. Αρχίζει η μετανάστευση του Ελληνισμού προς τα ρωσικά παράλια. Οι περιοχές αυτές κατοικούνται ήδη από Έλληνες. Η μετακίνηση ωστόσο είναι έντονη και συνεχίζεται κατά περιόδους μέχρι την οριστική εγκατάλειψη του Μικρασιατικού Πόντου, της νότιας δηλαδή ακτής της Μαύρης Θάλασσας.
1798
Έλληνες από την Κριμαία, μετά από διαταγή της Μεγάλης Αικατερίνης εγκαθίστανται στις παραλίες της Αζοφικής και ιδρύουν την Μαριούπολη και ακόμη είκοσι χωριά. Ο ελληνικός αυτός πληθυσμός δεν είναι στο σύνολό του ποντιακής καταγωγής. Ομιλεί ιδιαίτερο ιδίωμα και αποτελεί τη σημαντικότερη πληθυσμιακή ομάδατων Ελλήνων της Ουκρανίας.
1810 έως 1873
Οι Ρώσοι ευνοούν τη δημιουργία αυτόνομου καθεστώτος στον Ελληνισμό της Μαριούπολης και είναι χαρακτηριστικό πως μέχρι το 1853 απαγορεύεται και η εγκατάσταση ατόμων άλλης εθνικότητας στην ελληνική Μαριούπολη.
1821
Η Ελληνική Επανάσταση προκαλεί νέο κύμα μετανάστευσης από το Μικρασιατικό Πόντο στην Ορθόδοξη Ρωσία.
1829-1830
Με το τέλος του Ρωσοτουρκικού πολέμου του 1827, 29 χιλιάδες Έλληνες του Πόντου εγκαθίστανται στη Γεωργία, τότε ρωσική επαρχία και ιδρύουν στην περιφέρεια Τσάλκας 20 χωριά.
1856 έως 1866
Κριμαϊκός Πόλεμος (1853-56). Οι περιφέρειες του Κουμπάν και της Σταυρούπολης δέχονται 60,000 Έλληνες, το ίδιο συμβαίνει και στο Κυβερνείο της Αλεξανδρούπολης στην Αρμενία.
1878
Ρωσο-Τουρκικός πόλεμος (1877-1878). Έλληνες του Πόντου εγκαθίστανται στον βόρειο Καύκασο, στο Σοχούμι, στο Βατούμι. Η ορεινή περιοχή του Καρς κατοικείται από Πόντιους, που ιδρύουν 80 χωριά.
1916
Η Τραπεζούντα και η περιοχή του ανατολικού μικρασιατικού Πόντου περιέρχονται στην ορθόδοξη Ρωσία. Οι Έλληνες δέχονται θετικά τις εξελίξεις.
1917
Η Οκτωβριανή Επανάσταση. Οι Μπολσεβίκοι καταλαμβάνουν την εξουσία. Ο Λένιν βοηθά τον Μουσταφά Κεμάλ. Πολλοί εξορίζονται ή καταδικάζονται με την κατηγορία πως ανήκουν στην αστική τάξη. Εμφανίζεται για πρώτη φορά κύμα μετανάστευσης προς την Ελλάδα από ρωσικές περιοχές.
1918
Οι Ρώσοι εγκαταλείπουν τον ανατολικό Πόντο, τους ακολουθούν χιλιάδες ορθόδοξοι. Εγκαθίστανται στις παραλίες της Μ. Θάλασσας. Η προσφυγιά συνεχίζεται μέχρι το 1921.
1919 Νοέμβριος
Ένοπλο κίνημα των Ελλήνων του Μικρασιατικού Πόντου για την Ίδρυση της Ελληνικής Δημοκρατίας του Πόντου. Εξετάζεται η αποστολή ελληνικού στρατού στην Υπερκαυκασία μετά από πρόταση του Έλληνα πολιτικού εκπροσώπου Σταυριδάκη.
1920
Ο Συνταγματάρχης Καθενιώτης απεσταλμένος του Ε. Βενιζέλου στον Πόντο, εισιγείται θετικά την αποστολή στρατού στα ποντιακά βουνά για αποκοπή των Μπολσεβίκων – Τούρκων με στόχο τη δημιουργία της Δημοκρατίας του Πόντου. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος υιοθετεί τις απόψεις του και τηλεγραφεί στον Βρετανό Πρωθυπουργό Λόυντ Τζωρτζ το σχέδιο για επέμβαση στον Πόντο.
1922
Ήττα του Στρατού στη Μικρά Ασία. Οι Έλληνες εγκαταλείπουν κυνηγημένοι την πατρίδα τους και υφίστανται τη δεύτερη γενοκτονία του αιώνα.
1922-1936
Εξαιτίας της ευνοϊκής προς τις διάφορες εθνότητες πολιτικής του καθεστώτος, ενισχύονται τα στοιχεία του πολιτισμού των Ελλήνων: Ιδρύονται σχολεία και θέατρα, εκδίδονται ελληνικά βιβλία και ελληνικές εφημερίδες, ενώ πολλές περιοχές ανακυρύσσονται ως αυτόνομες ελληνικές.
1936-1937
Αρχίζουν οι διώξεις των Ελλήνων και άλλων εθνοτήτων επί Στάλιν. Ελληνικά σχολεία, θέατρα και εφημερίδες κλείνουν, ενώ πολλοί Έλληνες εκτοπίζονται σητ Σιβηρία και στην Κεντρική Ασία.
1942
Έλληνες του Κουμπάν, με ελληνική υπηκοότητα, μεταφέρονται κοντά στο Βλαδιβοστόκ.
1944
Εξορίζονται 70 χιλιάδες Έλληνες της Κριμαίας στο Καζαχστάν και στη Σιβηρία. Το ίδιο και οι άλλοι λαοί εκτός των Ρώσων και των Ουκρανών.
1949
100 χιλιάδες Έλληνες του Καυκάσου κατατάσονται στην κατηγορία των “ειδικώς απελαθέντων” και καταλήγουν στην Κεντρική Ασία και Καζαχστάν.
1953
Θάνατος του Στάλιν.
1954-1964
Με τον Κρουτσόφ αρχίζει η μαζική αποφυλάκιση των καταδίκων. Επιτρέπεται σε όσους έχουν σοβιετική υπηκοότητα να επιστρέψουν στα παράλια, χωρίς όμως να τους επιστραφούν οι περιουσίες. Δημιουργούνται κάποια θέατρα στην Κεντρική Ασία και στον Καύκασο και μια προσπάθεια για διδασκαλία ελληνικών στη Γεωργία.
1985-91 – Περεστρόϊκα
Η Περεστρόικα του Γκόρμπατσοφ έφερε μια πραγματική αλλαγή. Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 ιδρύονται οι πρώτοι ελληνικοί σύλλογοι. Στα σχολεία αρχίζει να διδάσκεται η ελληνική γλώσσα. Ιδρύονται τα τμήματα της νεοελληνικής γλώσσας στα Πανεπιστήμια της χώρας.
______________
* Μαριάνα Κορομηλά, “Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα. Από την Εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ού αι.” Πολιτιστική Εταιρεία ΠΑΝΟΡΑΜΑ, Αθήνα 1992, σσ1-2 και σσ 3-6.
** Από το φυλλάδιο του “Κέντρου Μελέτης και ανάπτυξης του Πολιτισμού της Μαύρης Θάλασσας”
Α Ρ Θ Ρ Α - Τ Η Σ - Ι Δ Ι Α Σ - Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Α Σ :
- Ελληνισμός του Εύξεινου Πόντου
Στα τέλη του 7ου αιώνα ιδρύονται οι μεγάλες μητροπολιτικές αποικίες: Σινώπη, Ίστρια, Ολβία, Απολλωνία, Παντικάπαιον, Φάσις. Και μέσα στα επόμενα 50 χρόνια, δεκάδες ελληνικές πόλεις, λιμανόσκαλες και εμπορικοί σταθμοί στεφανώνουν τα παράλια. Ακολουθούν: η εκστρατεία των Περσών εναντίον των Σκυθών (το 512) και οι εκστρατείες των Περσών εναντίον των Ελλήνων. Μεγάλα τμήματα της Μικράς Ασίας βρίσκονται υπό περσική κατοχή ως τον καιρό της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία. Οι Αθηναίαοι επεκτείνουν την ηγεμονία τους στη θρακική πλευρά της Προποντίδας και πολλές ευξεινοποντικές πόλεις γίνονται μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας. - Η συμβολή της Γενοκτονίας των Ποντίων
Στη Συνθήκη Σεβρών οι Αρμένιοι υπάρχουν. Στη Συνθήκη της Λωζάννης οι Αρμένιοι δεν υπάρχουν πια. Αυτό είναι ξεκάθαρο, τουλάχιστον στα κείμενα. Οι αναγνωρίσεις, σε διεθνές επίπεδο, για τη γενοκτονία των Ποντίων είναι ουσιαστικά από δύο κράτη, από την Ελλάδα και την Κύπρο. Υπάρχουν και Πολιτείες από τις Η.Π.Α. αλλά αυτό δεν αποτελεί κράτος. - Το «γένος των Ποντίων»
Κάποιοι ξύπνιοι Αθηναίοι, στους οποίους ανατέθηκε να εκδώσουν ένα λεύκωμα, που περιλαμβάνει τα ιερά κειμήλια που φυλάσσονται στην Παναγία Σουμελά, στο Βέρμιο, έξυσαν την κούτρα τους και μετά από πολλές σκέψεις βρήκαν τον τίτλο του λευκώματος: «Τα ιερά κειμήλια του γένους των Ποντίων»! - Άρδασσα ή Άρτασα του Πόντου
Η Άρδασσα έλεγχε μια από τις έξι οχυρές θέσεις του "θέματος" Χαλδείας στον εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Τραπεζούντα με το Ερζερούμ. Στη γύρω περιοχή έδρασαν, ανακόπτοντας τους Τουρκομάνους και Πέρσες, σπουδαίοι Βυζαντινοί στρατηγοί, τα κατορθώματα των οποίων θρυλούνται από τον ποντιακό λαό ως και σήμερα στα Ακριτικά Έπη. - Ο Ηρωικος Ποντος
Ο Πόντος είναι - μετά τη Μικρά Ασία - η μεγαλύτερη σε πληθυσμό και έκταση Αλησμόνητη Πατρίδα. Είναι γνωστή και η δυναμικότητα των Ποντίων σε χαλεπούς καιρούς διεκδίκησαν την ανεξαρτησία τους από το τουρκικό κράτος και οργάνωσαν ένα ηρωικό αντάρτικο, που καταθορύβησε τους Τούρκους. Είναι γνωστά, επίσης, τα πολιτιστικά τους επιτεύγματα στον τομέα των Γραμμάτων, των Επιστημών, της Παιδείας, της Τέχνης κ.ά. - ΟΙ ΠΟΝΤΙΟΙ
Μια τέτοια αναδρομή, εκτός απ’ τη μορφωτική της αξία θα παρουσιάσει και τη σημερινή αξιοσύνη των Ποντίων, όχι σαν ένα συμπτωματικό και εξωτερικό γνώρισμα αλλά σαν καρπό μακροχρόνιας διαδικασίας, της οποίας η αφετηρία χάνεται στα απόμακρα μονοπάτια της ιστορίας και του θρύλου. - Αμάσεια
Πόλη του δυτικού Πόντου κάπου 130 χιλιόμετρα στα νότια της Αμισού (Σαμψούντας). Περιβάλλεται από απόκρημνα όρη και διασχίζεται από τον ποταμό Ίρη. Στις πλαγιές του βουνού που ορθώνεται στα βόρεια της πόλης, σώζονται, μέχρι και σήμερα, οι λαξευτοί τάφοι των βασιλιάδων που προκαλούν το ενδιαφέρον και την περιέργεια των επισκεπτών. Η πόλη επικοινωνούσε με δύο γέφυρες, οι οποίες έγιναν αργότερα πέντε, αρκετά μοντέρνας κατασκευής. - Αγία Σοφία Τραπεζούντας
Η Αγία Σοφία Τραπεζούντας, ναός με εξέχουσα θέση τόσο ανάμεσα στα μνημεία του Πόντου, όσο και ανάμεσα στα βυζαντινά μνημεία ευρύτερα, οφείλει τη σημασία της στη σύνδεσή της με ποικίλες ιστορικές και αρχαιολογικές παραμέτρους. Πρώτα απ' όλα αποτελεί ένα μνημείο σαφώς συνυφασμένο, ήδη από την ίδρυσή του, με την τοπική αυτοκρατορική δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών. - Λεύκωμα...«εις Αμισόν - σ’ Αμισόν - Σαμψούν»
Η Αμισόν -σ’Αμισόν- Σαμψούν σε λεύκωμα. Οι Μνήμες Αλησμόνητες Πατρίδες παρουσιάζουν καρτ ποστάλ εποχής της Σαμψούντας , από το αρχείο του Κωνσταντίνου Νίγδελη. - Άγιος Ευγένιος, ο Τραπεζούντιος
Στα τέλη του 3ου αιώνα μ.Χ., μία εποχή, όπου ο χριστιανισμός εμφανίστηκε κι άρχισε να εξαπλώνεται στην ευρύτερη περιοχή του Πόντου υπό την αυτοκρατορία των Διοκλητιανου και Μαξιμιανού, ο Άγιος Ευγένιος έζησε και μαρτύρησε στην Τραπεζούντα. Σε μία περίοδο σκληρών, ίσως και των σκληροτέρων, διωγμών απέναντι στους Χριστιανούς, όταν οι έπαρχοι της Καππαδοκίας και Αρμενίας, Λυσίας και Αγρικόλαος, έκαναν πράξη το απάνθρωπο διάταγμα να θανατώνουν κάθε πιστό της νέας θρησκείας, ο Άγιος Ευγένιος έζησε και μαρτύρησε... - Μνήμες από τον Πόντο
Χάρτης του Πόντου στην ελληνική γλώσσα, καθώς και παραδοσιακά βίντεο μουσικής και χορού του τόπου. Περισσότερες πληροφορίες στις ιστοσελίδες Ποντιακών Σωματείων... - Τραπεζούντα (μέρος 1)
Έδρα ομωνύμου βιλαετίου η οποία στις αρχές του 20ου αιώνα είχε περί τις 50.000 κατοίκους από τους οποίους οι 15.000 Έλληνες. Η πόλη είναι κτισμένη στους πρόποδες του όρους Μπεζτεπέ- Μιθρίου και η ονομασία της, κατά πάσα πιθανότητα, οφείλεται στο τραπεζοειδές σχήμα της ακροπόλεως.