Οι ιστορικές αναφορές για τον αρχικό οικισμό “Βρύλλειον” στην ευρύτερη περιοχή της Τρίγλιας, Βιθυνίας, έχουν αφετηρία το 500 π.Χ., αλλά η δημιουργία του πρώτου οικισμού της περιοχής αναφέρεται στον 12ο αιώνα, στη θέση “Παλαιοχώρια”, λίγα χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του σημερινού…

Ο ναός, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ήταν μικρός αλλά, περί το 960, κατεδαφίσθηκε και οικοδομήθηκε στη θέση του ο υπάρχων. Τις τοιχογραφίες του, καμωμένες περί το 1300, η παράδοση τις θεωρεί έργα του «Πανσελήνου». Στο Πρωτάτο φυλάσσεται η θαυματουργός εικόνα του «Άξιον Έστιν». Δίπλα στο ναό βρίσκεται το κτήριο όπου συνεδριάζει η Ιερά Κοινότης και ο πύργος όπου φυλάσσεται το αρχείο με πολλά έγγραφα, μεταξύ των οποίων τα «Τυπικά» του 972 καί του 1045, θεωρημένα με τις υπογραφές των αυτοκρατόρων Ιωάννου Τσιμισκή και Κωνσταντίνου Μονομάχου, αντιστοίχως. Στις Καρυές εδρεύει ο Διοικητής του Αγίου Όρους και βρίσκονται διεσπαρμένα τα «κονάκια» των είκοσι κυριάρχων Μονών.

Ιδρύθηκε περί τα τέλη του 10ου αι. Το 1198 παραχωρήθηκε με χρυσόβουλλο του Αλεξίου Γ΄ στο σέρβο ηγεμόνα Στέφανο Νεμάνια και το γιο του, οι οποίοι μόναζαν τότε στο Βατοπαίδι με τα ονόματα Συμεών και Σάββας. Έκτοτε αποτελεί ένα από τα βασικότερα πνευματικά κέντρα του σερβικού έθνους. Το σημερινό Καθολικό, τιμώμενο στα Εισόδια της Θεοτόκου, κτίσθηκε το 1293, τοιχογραφήθηκε κατά τα έτη 1319-1320 και περιλαμβάνει τον τάφο του κτήτορα αγίου Συμεών.

Το καθολικό της μονής είναι αφιερωμένο στη Γέννηση του Χριστού. Είναι χτισμένο σύμφωνα με το αθωνικό τυπικό και περιλαμβάνει και μέρη του προηγούμενου ναού. Είναι μικρός ναός και δεν έχει τοιχογραφηθεί. Υπάρχουν και τέσσερα παρεκκλήσια αφιερωμένα στον Άγιο Γεώργιο, στην Μαρία Μαγδαληνή, τον Άγιο Χαράλαμπο, και στους Αρχαγγέλους.

Η Μονή Παντοκράτορα είναι κτισμένη σε ύψος 30 περίπου μέτρα από την θάλασσα σε ένα θαλασσοδαρμένο βράχο, που άλλοτε σκεπάζεται από τα αφρισμένα κύματα και άλλοτε γυαλίζει στο λαμπρό ήλιο της αγιορείτικης γης. Κτίστηκε στα μέσα του 14ου αιώνα από τα αδέλφια Αλέξιο και Ιωάννη. Ο πρώτος ήταν μέγας Στρατοπεδάρχης, ενώ ο δεύτερος, ενώ ο δεύτερος μέγας Πριμοκύριος, δηλ. αρχηγός σώματος. Και οι δύο τους εκεί γίνανε μοναχοί όπου και πέθαναν, όπως φανερώνει η διαθήκη τους και το σωζόμενο μέσα στο καθολικό μαυσωλείο τους.

Τα πρώτα μοναστήρια κτίστηκαν με πολλή επιμέλεια και δεξιοτεχνία κατά τον 14ο αιώνα. Με το πέρασμα των χρόνων ορισμένα από αυτά ανακατασκευάστηκαν και άλλα υπέστησαν σημαντικές επισκευές προκειμένου να συμπληρωθούν, και να δοθεί έτσι το τελικό αρχιτεκτονικό τους σχήμα. Έκτοτε ορθώνουν το ανάστημά τους στις κορυφές των βράχων δίνοντας έτσι την εντύπωση ότι αποτελούν το φυσικό τους τελείωμα.

Σύμφωνα με την παράδοση η Μονή Ξενοφώντος θα πρέπει να κτίστηκε το 580 από τον Ξενοφώντα τον Συγκλητικό, αλλά σύμφωνα με έγγραφες μαρτυρίες τον 10ο αιώνα από τον Όσιο Ξενοφώντα, γνωστό στον Αθανάσιο τον Αθωνίτη που είχε γιατρέψει τον αδελφό του οσίου στον Μυλοπόταμο που έπασχε από αγιάτρευτη αρρώστια.

Η Μονή Ξηροποτάμου, αφιερωμένη στους Σαράντα Μάρτυρες, είναι κτισμένη σε υψόμετρο περίπου 200 μ. σε μικρή απόσταση από τον κεντρικό δρόμο που ενώνει τη Δάφνη με τις Καρυές. Ιδρύθηκε στα τέλη του 10ου αι. πιθανόν από τον μοναχό Παύλο Ξηροποταμίτη και άκμασε στους υστεροβυζαντινούς χρόνους χάρη στην υποστήριξη των Βυζαντινών αυτοκρατόρων και των Σέρβων βασιλέων.

Η μονή Μεγίστης Λαύρας είναι η μεγαλύτερη και η πρώτη στην ιεραρχία Μονή του Αγίου Όρους. Κτίστηκε το 963 από τον Όσιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη με χρήματα που προσέφεραν οι αυτοκράτορες Νικηφόρος Φωκάς και Ιωάννης Τσιμισκής. Για δέκα περίπου αιώνες, διατηρούσε την πρώτη θέση μεταξύ των άλλων Μονών του Αγίου Όρους, λόγω του πλούτου και των κειμηλίων που είχε στην κατοχή της (χειρόγραφα, ιστορικά έγγραφα, χρυσόβουλα, φορητές εικόνες κ.λπ.). Έξω από τη μονή βρίσκεται ο κήπος, το κοιμητήριο, τα βοηθητικά κτίσματα και ο αρσανάς.

Η μονή κτίστηκε πριν από το 988 μ.Χ. και συγκαταλέγεται μεταξύ των αρχαιοτέρων μονών του Άθω. Αργότερα καταστράφηκε αλλά ξανακτίστηκε στα τέλη του 13ου αιώνα. Σε αυτήν προσαρτήθηκαν οι μονές Αλυπίου, Φιλαδέλφου και Καλιάγρας. Πολύ σύντομα αναπτύχθηκε σε πολυάνθρωπο πνευματικό κέντρο. Τον 15ον αιώνα καταστράφηκε από τους λατινόφρονες απεσταλμένους του Πάπα, αλλά ξανακτίστηκε από τους ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας.

Πρόκειται για ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα, παραδοσιακής αθωνίτικης αρχιτεκτονικής με ευρύχωρη αυλή. Όπως σε όλες τις μεγάλες μονές του Αγίου Όρους στο κέντρο της αυλής δεσπόζουν το καθολικό και απέναντί του η Τράπεζα. Το καθολικό, που είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, χτίστηκε το 1513 σύμφωνα με το αθωνικό αρχιτεκτονικό τυπικό. Τοιχογραφήθηκε σε διάφορες φάσεις από τον 16ο μέχρι τον 19ο αι. Το τέμπλο της είναι έργο του 18ου αι.

Η Μονή Βατοπεδίου ιδρύθηκε το διάστημα μεταξύ του 972 και 985 μ.Χ. από τρεις πλούσιους άρχοντες, τους Αθανάσιο, Νικόλαο και Αντώνιο, μαθητές του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη, ο οποίος θεωρείται και θεμελιωτής της Αθωνικής Πολιτείας. Παρ’ όλα αυτά, τα θρυλούμενα δίνουν μια κάπως διαφορετική διάσταση της ιστορίας. Η αρχή για την οικοδόμηση της Μονής σε αυτήν τη συγκεκριμένη τοποθεσία έγινε τον 4ο αιώνα μ.Χ., όταν ο Αρκάδιος, γιός του αυτοκράτορα του βυζαντίου Θεοδοσίου του Μέγα, διασώθηκε ως εκ θαύματος από τη φουρτουνιασμένη θάλασσα που κατάπιε το πλεούμενό του.