Πόσοι σφάγησαν μέσα στη Σμύρνη και στα προάστεια και τα χωριά της; Είναι αδύνατο να κάνει κανείς οιανδήποτε εκτίμηση εντελώς επιτυχή, οι προσπάθειες όμως υπερβολικής ελαττώσεως του σχετικού αριθμού κατ’ ανάγκην προδίνει έλλειψη αξιοπιστίας.
Το έξης απόσπασμα από ένα γράμμα πού είχε γράψει μια κυρία πού συνδεόταν με τις Αμερικανικές Ιεραποστολές στην Τουρκία περιήλθε τελευταία στα χέρια μου. Έχει ημερομηνία 21 Σεπτεμβρίου 1922 και είχε σταλεί σ’ έναν φίλο στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Το πρωί της 9ης Σεπτεμβρίου 1922 κατά τις 11 η ώρα, άρχισαν ν’ ακούωνται κραυγές τρόμου. Βγαίνοντας στην πόρτα του προξενείου είδα ένα πλήθος από πρόσφυγες, οι περισσότεροι γυναίκες, έτρεχαν κατατρομαγμένοι προς το Προξενείο προσπαθώντας να εύρουν καταφύγιο μέσα σ’ αυτό και ότι δεν τους άφηναν να μπουν οι δυο ή τρεις ναύτες πού ήσαν προωρισμένοι για την υπεράσπιση της προξενικής περιουσίας.
Η τελευταία πράξη στο τρομερό δράμα της εξοντώσεως του Χριστιανισμού μέσα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν η πυρπόληση της Σμύρνης απ’ τα στρατεύματα του Μουσταφά Κεμάλ. Η δολοφονία της Αρμενικής φυλής είχε συντελεσθεί στην πραγματικότητα κατά τα έτη 1915-1916 και οι πολυπληθείς και ακμάζουσες Ελληνικές Κοινότητες με εξαίρεση εκείνης της Σμύρνης είχαν καταστραφεί επίσης με θηριώδη τρόπο.
Παρά τις πολλές δυσκολίες, οι Ελληνικές πολιτικές Αρχές κατά το μέτρο πού εκτεινόταν η επιρροή τους επέτυχαν να δώσουν στη Σμύρνη και σε ένα μεγάλο τμήμα του κατεχομένου εδάφους, την πειό ήσυχη, πολιτισμένη και προοδευτική διοίκηση πού υπήρχε εκεί σε όλη τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων.
Πολλά έχουν λεχθεί για ωμότητες πού διέπραξαν τα Ελληνικά στρατεύματα κατά την απόβαση τους στη Σμύρνη. Στην πραγματικότητα τα συμβάντα πού έλαβαν χώρα την ήμερα της αποβάσεως και τις λίγες μέρες πού ακολούθησαν, έχουν μεγαλοποιηθεί ωσότου μεταφέρθηκαν στην δημόσια γνώμη σε πολύ μεγαλύτερες αναλογίες από ό,τι είχε γίνει…
Ήμουν δώδεκα ετών, ήμουν μαζί με τη μητέρα μου. Μας ανάγκαζαν να περπατούμε με μαστίγια και δεν είχαμε νερό. Ήταν τρομερή ζέστη και πολλοί από μας πέθαιναν απ’ τη δίψα. Μας χτυπούσαν με τα μαστίγια για να μας κάνουν να βαδίζουμε
«Ανεχώρησα απ’ εδώ στις 16 Σεπτεμβρίου 1915 για το Χαλέπι. Είδα τους Αρμενίους για πρώτη φορά στο Αφιόν Καρά Χισάρ, όπου υπήρχε ένα στρατόπεδο δέκα χιλιάδων ψυχών, πού είχαν κατεβεί απ’ τη Μαύρη Θάλασσα. Ήταν κατασκηνωμένοι μέσα σε σκηνές καμωμένες από υλικά κάθε είδους και η κατάσταση τους ήταν αξιοθρήνητη.
Η πλήρης και τεκμηριωμένη έκθεση του θηριώδους διωγμού του Ελληνικού πληθυσμού της περιοχής Σμύρνης πού έγινε στα 1914 δεν είναι δύσκολο να γίνει· θα είναι όμως αρκετό, σαν παράδειγμα να δώσωμε μόνο μερικά αποσπάσματα από μια έκθεση του αυτόπτου Γάλλου Manciet.
Ένα γραφικό περιστατικό στη διαδικασία του «Εκτουρκισμού» έλαβε χώρα στη Μακεδονία τον Μάιο και Ιούνιο του 191 Ι. Ο Μωάμεθ ο Ε’ έφθασε στη Θεσ/νίκη στις 31 Μαΐου του παραπάνω έτους, επάνω σ’ ένα πολεμικό, πού συνοδευόταν απ’ το μεγαλύτερο μέρος του Τούρκικου στόλου.
Ο Ελληνισμός υπέφερε τα πάνδεινα στη Μικρά Ασία. Το λένε οι πρόσφυγες, το λένε τα βιβλία, το λένε οι ερευνητές, το λένε οι ΜΝΗΜΕΣ. Κι αυτές οι Μνήμες δεν μπορούν να σβήσουν από τους χάρτες, από την ιστορία μας, από την εξέλιξη των λαών στη Μικρά Ασία.
Στη Συνθήκη Σεβρών οι Αρμένιοι υπάρχουν. Στη Συνθήκη της Λωζάννης οι Αρμένιοι δεν υπάρχουν πια. Αυτό είναι ξεκάθαρο, τουλάχιστον στα κείμενα. Οι αναγνωρίσεις, σε διεθνές επίπεδο, για τη γενοκτονία των Ποντίων είναι ουσιαστικά από δύο κράτη, από την Ελλάδα και την Κύπρο. Υπάρχουν και Πολιτείες από τις Η.Π.Α. αλλά αυτό δεν αποτελεί κράτος.